Bireylerin idarenin herhangi bir işlemi, eylemi veya ihmali nedeniyle uğradıkları maddi ve manevi zararların tazmini amacıyla idare aleyhine açılan, öznel nitelikte idari dava türüne Tam Yargı Davası denilmektedir. Esasen, özel hukuktaki tazminat veya alacak davasının idari yargıdaki karşılığıdır. Bu davanın temel amacı, bireyin idari faaliyetler sonucu zedelenen hakkının onarılmasıdır. Anayasası’nın 125. maddesi, “İdarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu açıktır” ilkesiyle, idarenin hukuka uygunluğunun denetimini güvence altına almıştır. Tam yargı davası da bu denetim mekanizmasının sonucudur.
Tam Yargı Davasının Temel Unsurları ve Çeşitleri
Tam yargı davasının özü, idari faaliyetler sonucu ortaya çıkan zararın giderilmesi talebine dayanır. Dava açılabilmesi için temel şartlar; bir idari işlem veya eylemin varlığı, bu işlem/eylem sonucunda bir kişisel hakkın ihlali ve bir zararın meydana gelmesidir. Ayrıca idarenin faaliyeti ile zarar arasında nedensellik bağının bulunması şarttır.
Tam Yargı Davası Çeşitleri
İdare hukukunda, tam yargı davaları işlevlerine göre dört ana başlıkta incelenir. Buna göre;
Tam Yargı Davası Çeşidi | Açıklama | Örnekler |
Tazminat Davası | İdarenin işlem veya eylemleriyle kişilere verdiği maddi ve manevi zararın giderilmesi istenir. En yaygın tam yargı davası türüdür. | İdarenin hizmet kusuru nedeniyle trafik kazası yaşanması buna örnek verilebilir. |
İstirdat Davası | Hukuka aykırı şekilde idarenin hesabına geçen bir malvarlığının veya parasal değerin iadesi talep edilmesi durumunda istirdat davası açılır. | Vergi dairesinin fazla tahsil ettiği verginin geri ödenmesi talebi buna örnek verilebilir. |
Vergi Davası | Vergi yükümlüsünün verginin esasına veya miktarına itiraz ederek açtığı, tam yargı niteliği taşıyan davalar. | Tarh edilen verginin miktarının hatalı olduğu iddiasıyla açılan dava. |
İdari Sözleşmelerden Doğan Dava | Kamu hizmetinin yürütülmesi amacıyla yapılan idari sözleşmelerin uygulanmasından doğan uyuşmazlıkların çözümü için açılan davalardır. | Yapım işi sözleşmesinde idarece ödemenin geciktirilmesinden doğan zarar buna örnek verilebilir. |
Tam Yargı Davasına Bakmakla Görevli Mahkemeler
Tam yargı davaları, idari yargı kolunda çözümlenir. Görevli mahkemeler şu şekildedir.
- İdare Mahkemesi: Genel görevli ilk derece mahkemesi sıfatına haizdir.
- Vergi Mahkemesi: Vergi ve bazı mali uyuşmazlıklarda ilk derece mahkemesidir.
- Bölge İdare Mahkemesi: İstinaf mahkemesi sıfatıyla davaya bakar.
- Danıştay: Temyiz mahkemesi olup, bazı özel davalarda ilk derece mahkemesi olarak da görev yapmaktadır.
İdarenin Hukuki Sorumluluk Nedenleri
Tam yargı davasının temelini, idarenin kamu hukuku ilkeleri doğrultusundaki sorumluluğu oluşturur. İdare, özel hukuk sorumluluğu gerektiren durumlar haricinde, kamu hizmetiyle ilgili eylem ve işlemlerinden dolayı iki temel ilkeye göre tazminatla yükümlü tutulur. Bu ilkeler aşağıda açıklanmıştır.
Kusurlu Sorumluluk (Hizmet Kusuru)
İdarenin yürüttüğü kamu hizmetinin gereklerine uygun olarak işlememesi durumuna hizmet kusuru denilmektedir. Bu, özel hukuktaki kusurdan farklı, objektifleşmiş ve kendine özgü bir kusur halidir. Hizmet kusurunun ortaya çıkış şekilleri şu şekildedir:
- Hizmetin Kötü İşlemesi: İdarenin hizmeti gereği gibi, dikkatli ve özenli bir şekilde yerine getirememesi. Halinde hizmetin kötü işlemesi meydana gelir. Yanlış teşhis koyan doktorun hizmet kusuru buna örnek verilebilir.
- Hizmetin Geç İşlemesi: İdari faaliyetin makul sürede tamamlanmaması, gecikme yaşanması durumunda hizmetin geç işlemesi meydana gelir.
- Hizmetin Hiç İşlememesi: İdarenin yerine getirmesi gereken bir kamu hizmetini yapmaması durumunda hizmetin hiç işlememesi meydana gelir. Kamu görevlisinin görevi sebebiyle meydana gelen tüm kişisel kusurları yani “görev kusuru” de hizmet kusuru kapsamında değerlendirilir ve idareyi sorumluluk altına sokar.
Kusursuz Sorumluluk
Kusursuz sorumluluk, zararın meydana gelmesinde idarenin herhangi bir kusuru olmasa bile, kanun veya yargı içtihatları gereği tazmin yükümlülüğünün doğduğu hallere kusursuz sorumluluk denilmektedir. Bu, “risk ilkesi” ve “kamu külfetlerinin eşitliği ilkesi” gibi adalet ve hakkaniyet ilkelerine dayanır. Başlıca kusursuz sorumluluk halleri şu şekildedir:
- Risk İlkesi: İdarenin tehlikeli ve risk içeren faaliyetleri olan patlayıcı madde kullanımı, nükleer tesis işletilmesi, sağlık hizmetleri hariç bazı özel riskli kamu hizmetleri gibi nedenlerle ortaya çıkan zararlardan kusursuz sorumlu olması durumudur.
- Kamu Külfetlerinin Eşitliği İlkesi: İdarenin hukuka uygun bir eylemi sonucunda, toplumun geneline yayılması gereken bir külfetin sadece belirli bir kişiye özel ve olağandışı bir zarar yüklemesi durumunda idarenin tazminat ödemesi durumudur.
- Sosyal Risk İlkesi: Toplumun genelinden kaynaklanan, idarenin faaliyet alanı içinde meydana gelmekle birlikte, hizmetin doğrudan sonucu olmayan, toplumsal nitelikli riskin gerçekleşmesi sonucu oluşan özel ve olağandışı zararların tazmini durumudur. Örneğin terör olaylarından doğan zararlar gibi.
Sağlık hizmetleri nedeniyle idareye karşı açılacak tazminat davalarında, idarenin mutlaka hizmet kusurunun ispatlanması gerekir. Sağlık alanında kusursuz sorumluluk ilkesi kural olarak uygulanmaz.
Tam Yargı Davası Nasıl ve Ne Zaman Açılır?
Tam yargı davasının açılış şekli ve süresi, zarara yol açan olayın idari işlemden mi yoksa idari eylemden mi kaynaklandığına göre farklılık gösterir. İdari işlemlerden kaynaklananlarda farklı idari eylemlerden kaynaklananlarda farklı bir prosedür uygulanır. Aşağıda detaylı bir şekilde anlatılmıştır.
İdari İşlemden Kaynaklanan Tam Yargı Davası Açma Süresi
İdari bir işlemden dolayı hakkı ihlal edilen kişi, tazminat talebini genel dava açma süreleri içinde idari yargıya taşıyabilir. İdari işlemlerden kaynaklanan tam yargı davası 4 farklı şekilde açılabilir. Buna göre;
- Doğrudan Dava: İdari işlemin tebliğini takiben, İdare Mahkemelerinde 60 gün, Vergi Mahkemelerinde 30 gün içinde doğrudan tam yargı davası açılabilir.
- İptal ve Tam Yargı Davasının Birlikte Açılması: Aynı işlem aleyhine, yukarıdaki genel dava açma süresi içinde hem iptal hem de tam yargı davası aynı dilekçeyle açılabilir.
- İptal Davası Sonucuna Bağlı Olarak Açılması: İptal davası açılmışsa ve bu dava karara bağlanmışsa, kararın ilgiliye tebliğinden itibaren 60 gün içinde tam yargı davası açılabilir.
- İcra Tarihinden İtibaren Dava: Hakları ihlal eden idari işlemin icrası sebebiyle doğan zararlardan dolayı, icra tarihinden itibaren genel dava açma süresi içinde dava açılabilir.
İdari Eylemden Kaynaklanan Tam Yargı Davası Açma Süresi
İdarenin bir eylemi örneğin kazı çalışması yaparken çukurun açık bırakılması veya ihmali bir işaret levhasının konulmaması gibi nedeniyle zarar görenlerin izlemesi gereken yol, öncelikle idareye başvuru zorunluluğunu içerir.
Aşama | Süreç |
Ön Başvuru | Zarar gören, zarar verici eylemi öğrendiği tarihten itibaren 1 yıl ve her halde eylem tarihinden itibaren 5 yıl içinde idareye yazılı başvurarak tazminat talep etmelidir. |
İdarenin Cevap Süresi | İdare, başvuruyu aldığı tarihten itibaren 30 gün içinde cevap vermek zorundadır. |
Dava Açma Süresi | İdarenin başvuruyu kısmen veya tamamen reddetmesi halinde, ret işleminin tebliğinden itibaren 60 gün içinde dava açılabilir. İdare 30 gün içinde cevap vermezse, bu sürenin bitimini izleyen günden itibaren 60 gün içinde dava açılabilir. |
İdareye Başvuru
Tam yargı davası açılmadan önce, ilgili kanun maddeleri gereğince idareye başvuru yolları mevcuttur. Buna göre;
- İYUK m.10’a göre Başvuru (Talep): Henüz bir işlem yokken veya bilgisi yokken, ilgililer idareden bir işlem veya eylem yapılmasını talep edebilir. İdare 30 gün içinde cevap vermezse talep reddedilmiş sayılır. Reddi takip eden genel dava açma süresi içinde dava açılabilir.
- İYUK m.11’e göre Başvuru (İtiraz): Bir idari işlem aleyhine dava açma süresi içinde, üst makama veya işlemi yapan makama itiraz edilerek işlemeye başlamış olan dava açma süresi durdurulabilir. İdarenin cevabı veya 30 gün içinde cevap vermemesi üzerine dava açma süresi yeniden işlemeye başlar. Burada başvurudan önceki süre de hesaba katılır.