Kamu hizmetlerinin etkin, verimli ve hukuka uygun bir şekilde yürütülmesi, idare mekanizmasının hukuka uygun işlemesi gerekmektedir. Bu düzenin sürdürülmesi amacıyla, kamu görevlileri olan devlet memurları, görevlerini ve davranışlarını düzenleyen özel hükümlere tabidirler. Bu hükümlere aykırılık durumunda ise disiplin soruşturması süreci başlar. Disiplin soruşturması sonucunda disiplin cezaları uygulanabilmektedir. Devlet memurluğunu düzenleyen 657 Sayılı Devlet Memurları Kanunu, disiplin cezalarını ve bu cezalara karşı izlenecek hukuki yolları açıkça belirlemiştir. Bu makale, devlet memurluğundaki disiplin kavramını, ceza türlerini, ceza gerektiren fiil ve halleri, soruşturma usullerini ve memurların sahip olduğu idari itiraz ve iptal davası haklarını detaylı ve kapsamlı bir şekilde incelemektedir.
Devlet Memurluğunda Disiplin Cezası
657 Sayılı Devlet Memurları Kanununun 124. maddesinin son fıkrasında yapılan tanıma göre, disiplin cezası; “kamu hizmetlerinin gereği gibi yürütülmesini sağlamak amacı ile kanunların, tüzüklerin ve yönetmeliklerin Devlet Memuru olarak emrettiği ödevleri yurt içinde veya dışında yerine getirmeyenlere, uyulmasını zorunlu kıldığı hususları yapmayanlara, yasakladığı işleri yapanlara” uygulanan yaptırımlardır.
Disiplin hukuku, ceza hukuku ile benzerlikler taşısa da kendine özgü bir yapıya sahiptir. Korunan hukuki değer, ceza hukukunun aksine, kamu hizmetlerinin gereği gibi yürütülmesidir. Ancak, disiplin yaptırımlarının da cezai nitelikte olduğu kabul edilmektedir. Bu bağlamda, ceza hukukunda yer alan zamanaşımı ve kanunilik ilkesi disiplin hukuku için de geçerlidir.
Ceza yargılamasında cezayı bağımsız yargı makamları verirken, disiplin soruşturmalarında cezayı veren makam disiplin amirleri veya disiplin kurullarıdır. Bu yönüyle memur disiplin hukuku, cezai müeyyideler içeren, kendine özgü bir idari disiplinler hukuku olarak tanımlanmaktadır.
Disiplin Cezalarının Türleri ve Fiilleri
İdari yargıda özel kanunlardaki hükümler saklı kalmak kaydıyla cezaların kanuniliği ilkesi esastır. Yani, bir memura 657 Sayılı Kanunda sınırlı olarak sayılan cezalar dışında bir ceza verilemez. 657 Sayılı Devlet Memurları Kanununda yer alan disiplin cezaları ve bu cezaları gerektiren temel fiil ve haller aşağıda detaylıca açıklanmıştır.
Uyarma Disiplin Cezası
Memura, görevinde ve davranışlarında daha dikkatli olması gerektiğinin yazı ile bildirilmesi durumuna uyarma cezası denilmektedir.
Uyarma Cezasını Gerektiren Temel Fiil ve Durumlar | Açıklama |
Görevi İhmal/Düzensizlik | Verilen emir ve görevlerin tam ve zamanında yapılmasında veya resmi belge, araç-gereçlerin korunması, kullanılması ve bakımında kayıtsızlık göstermek veya düzensiz davranmak durumunda görevi ihmal oluşur. Bu durumda UYARMA CEZASI verilir. |
İşe Devamda Kusur | Özürsüz veya izinsiz olarak göreve geç gelmek, erken ayrılmak, görev mahallini terk etmek durumlarında iş disiplinine aykırı davranma durumunda UYARMA CEZASI verilir. |
Vakara (Ciddiyete) Aykırı Tutum | Devlet memuru vakarına(duruş, ciddiyet ve olgunluk) yakışmayan tutum ve davranışta bulunma halinde UYARMA CEZASI verilir. |
Kılık-Kıyafete Aykırılık | Belirlenen kılık ve kıyafet hükümlerine aykırı davranmak durumlarında UYARMA CEZASI verilir. |
Kınama Disiplin Cezası
Memura, görevinde ve davranışlarında kusurlu olduğunun yazı ile bildirilmesi durumuna Kınama Disiplin Cezası denilmektedir.
Kınama Cezasını Gerektiren Fiil ve Durumlar | Açıklama |
Kusurlu Davranış | Görevlerin yapılmasında veya resmi belge, araç-gereçlerin korunması, kullanılması ve bakımında kusurlu davranma halinde Kınama Disiplin Cezası verilir. |
Saygısızlık | Görev sırasında amire hal ve hareketi ile saygısız davranma halinde Kınama Disiplin Cezası verilir. |
İtibar Sarsma (Hizmet Dışı) | Hizmet dışında Devlet memurunun itibar ve güven duygusunu sarsacak nitelikte davranışlarda bulunma halinde Kınama Disiplin Cezası verilir. |
Kötü Muamele/Sataşma | İş arkadaşlarına, maiyetindeki personele ve iş sahiplerine kötü muamelede bulunmak veya söz/hareketle sataşma halinde Kınama Disiplin Cezası verilir. |
Emirlere İtiraz | Verilen emirlere itiraz etmek. |
Çalışma Düzenini Bozmak | Kurumların huzur, sükûn ve çalışma düzenini bozma halinde Kınama Disiplin Cezası verilir. |
Aylıktan Kesme Disiplin Cezası
Memurun, brüt aylığından 1/30 ile 1/8 oranları arasında kesinti yapılması durumunda Aylıktan Kesme Cezası Verilmektedir.
Aylıktan Kesme Cezasını Gerektiren Fiil ve Durumlar | Açıklama |
Kasıtlı İhmal | Kasıtlı olarak verilen emir ve görevleri tam ve zamanında yapmamak, resmi belge, araç-gereçleri korumamak, hor kullanmak halinde Aylıktan Kesme Cezası verilir. |
Görevi Terk (Kısa Süreli) | Özürsüz olarak bir veya iki gün göreve gelmeme halinde Aylıktan Kesme Cezası verilir. |
Özel Menfaat Sağlamak | Devlete ait resmi belge, araç, gereç ve benzerlerini özel menfaat sağlamak için kullanma halinde Aylıktan Kesme Cezası verilir. |
Amire Sözlü Saygısızlık | Görev sırasında amirine sözle saygısızlık etme halinde Aylıktan Kesme Cezası verilir. |
Toplu Müracaat | Toplu müracaat veya şikâyet etme halinde Aylıktan Kesme Cezası verilir. |
Yalan Beyan | Görevle ilgili konularda yükümlü olduğu kişilere yalan ve yanlış beyanda bulunmak halinde Aylıktan Kesme Cezası verilir. |
Kademe İlerlemesinin Durdurulması Disiplin Cezası
Fiilin ağırlık derecesine göre memurun, bulunduğu kademede ilerlemesinin 1 ila 3 yıl arasında durdurulmasına Kademe İlerlemesinin Durdurulması denilmektedir.
Kademe İlerlemesinin Durdurulması Cezasını Gerektiren Fiil ve Durumlar | Açıklama |
Alkol Tüketimi | Göreve sarhoş gelmek, görev yerinde alkollü içki içmek gibi durumlarda Kademe İlerlemesinin Durdurulması cezası verilir. |
Görevi Terk | Özürsüz ve kesintisiz 3 ila 9 gün göreve gelmeme durumunda Kademe İlerlemesinin Durdurulması cezası verilir. |
Çıkar Sağlamak | Görevi ile ilgili olarak her ne şekilde olursa olsun çıkar sağlama halinde Kademe İlerlemesinin Durdurulması cezası verilir. |
Hakaret/Tehdit | Amirine, maiyetindekilere, iş arkadaşları veya iş sahiplerine hakarette bulunmak veya bunları tehdit etme halinde Kademe İlerlemesinin Durdurulması cezası verilir. |
Ayrımcılık | Görevin yerine getirilmesinde dil, ırk, cinsiyet, siyasi düşünce, din ve mezhep ayrımı yapma halinde Kademe İlerlemesinin Durdurulması cezası verilir. |
Ticaret Yapmak/Yasak Faaliyet | Ticaret yapmak veya Devlet memurlarına yasaklanan diğer kazanç getirici faaliyetlerde bulunma halinde Kademe İlerlemesinin Durdurulması cezası verilir. |
Verilen Görev ve Emirleri Kasten Yapmamak | Verilen görev ve emirleri kasten yapmama halinde Kademe İlerlemesinin Durdurulması cezası verilir. |
Öğrenim durumları nedeniyle yükselebilecekleri kadroların son kademelerinde bulunan memurlara bu cezanın verilmesini gerektiren hallerde, brüt aylıklarının 1/4’ü ile 1/2’si kadarı kesilir. Tekerrür halinde ise görevlerine son verilir.
Devlet Memurluğundan Çıkarma Cezası
Bir daha devlet memurluğuna atanmamak üzere memurluktan çıkarılma durumuna Devlet Memurluğundan Çıkarılma cezası denilmektedir. 657 sayılı Devlet Memurları Kanununa göre en ağır disiplin cezasıdır.
Devlet Memurluğundan Çıkarma Cezasını Gerektiren Fiil ve Haller | Açıklama |
Siyasi/İdeolojik Eylemler | İdeolojik veya siyasi amaçlarla kurumların huzur ve çalışma düzenini bozmak, boykot, işgal, grev gibi eylemlere katılmak veya bunları teşvik etmek gibi hallerde Devlet Memurluğundan Çıkarma cezası verilir. |
Görevi Terk | Özürsüz olarak bir yılda toplam 20 gün göreve gelmeme halinde Devlet Memurluğundan Çıkarma cezası verilir. |
Siyasi Partiye Girmek | Siyasi partiye girme halinde Devlet Memurluğundan Çıkarma cezası verilir. |
Fiili Tecavüz | Amirine ve maiyetindekilere fiili tecavüzde bulunma halinde Devlet Memurluğundan Çıkarma cezası verilir. |
Yüz Kızartıcı Hareketler | Memurluk sıfatı ile bağdaşmayacak nitelik ve derecede yüz kızartıcı ve utanç verici hareketlerde bulunma halinde Devlet Memurluğundan Çıkarma cezası verilir. |
Gizli Bilgileri Açıklamak | Yetki almadan gizli bilgileri açıklama halinde Devlet Memurluğundan Çıkarma cezası verilir. |
Atatürk Aleyhine Suçlar | 5816 sayılı Kanuna aykırı fiilleri işleme halinde Devlet Memurluğundan Çıkarma cezası verilir. |
Disiplin Soruşturmasında Usul ve Savunma Hakkı
Disiplin soruşturmaları, kamu görevlisinin haklarını koruyacak bir usule tabidir. Bu usulün en temel unsuru, memurun savunma hakkının tam ve eksiksiz bir şekilde yerine getirilmesidir. Aksi halde savunma hakkının ihlali sayılır.
Savunma Hakkı
Savunma hakkı, sadece yargı mercileri önünde değil, disiplin soruşturmalarında da Anayasa’nın 36. ve 129/2 maddeleri ile güvence altına alınmış vazgeçilmez bir haktır.
- Bilgilenme Hakkı: Memur, hakkında yürütülen işleme konu tüm belgeleri, özellikle disiplin soruşturma raporlarını inceleyebilme hakkına sahiptir. Danıştay kararları bu hakkın hukuk devleti ilkesi ve adil yargılanma hakkının bir gereği olduğunu vurgulamaktadır. İdarenin dosyayı göstermemesi dahi ayrı bir iptal sebebi sayılmaktadır.
- Süre: 657 Sayılı Kanunun md. 130/2 uyarınca, savunmanın usulüne uygun olabilmesi için memura bildirimin yapıldığı tarihten itibaren en az 7 gün savunma süresi verilmesi zorunludur.
- Sendika Temsilcisi: Hakkında disiplin soruşturması yürütülen memurun üyesi olduğu sendikanın temsilcisi, Disiplin ve Yüksek Disiplin Kurullarında yer alma hakkına sahiptir.
Soruşturma ve Ceza Verme Süreaşımı
Disiplin cezası verme yetkisi, belirli süreler içinde kullanılmadığı takdirde zamanaşımına uğrar. Zamanaşımı süreleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Ceza Türü | Soruşturmaya Başlama Süresi (Fiilin İşlendiği Tarihten İtibaren) | Ceza Verme Süresi (Fiilin İşlendiği Tarihten İtibaren) |
Uyarma, Kınama, Aylıktan Kesme, Kademe İlerlemesinin Durdurulması | 1 Ay | 2 Yıl |
Devlet Memurluğundan Çıkarma | 6 Ay | 2 Yıl |
Tekerrür ve Cezanın Hafifletilmesi Şartları
Tekerrür ve cezanın hafifletilmesi şartlarını şu şekilde sıralayabiliriz. Buna göre;
- Tekerrür: Disiplin cezasına sebep olan bir fiil, cezanın sicilden silinme süresi içinde tekrar işlenirse bir derece ağır ceza uygulanır.
- Hafifletme: Geçmiş hizmetleri olumlu olan ve iyi veya çok iyi derecede sicil alan memurlar için verilecek cezalarda, bir derece hafif olanı uygulanır.
- Cezaların Silinmesi: Devlet memurluğundan çıkarma cezası dışındaki cezalar, memurun siciline işlenir. İşlenen bu cezaların silinmesi de mümkündür.
a- Uyarma ve Kınama: Uygulanmasından itibaren 5 sene sonra silinir.
b- Diğer Cezalar: Uygulanmasından itibaren 10 sene sonra silinir. Memur, bu süreler sonunda atamaya yetkili amire başvurarak cezasının sicil dosyasından silinmesini talep edebilir.
Disiplin Cezalarına Karşı Hukuki Başvuru Yolları
Verilen disiplin cezaları, memurun kariyerini ve mesleki yaşamını doğrudan etkilediğinden, memurlara bu kararlara karşı itiraz ve dava açma hakkı tanınmıştır. İtiraz ve dava hakkı aşağıda detaylıca anlatılmıştır.
İdari İtiraz Yolu
Devlet memurluğundan çıkarma cezası hariç, diğer cezalara karşı idari itiraz yolu açıktır. Buna göre;
Disiplin Cezası | İtiraz Merci | İtiraz Süresi (Kararın Tebliğinden İtibaren) | Sonuç |
Uyarma, Kınama, Aylıktan Kesme | Disiplin Kurulu | 7 Gün | İtiraz kabul edilirse ceza kaldırılır veya hafifletilir. İtirazın reddi halinde ceza idari açıdan kesinleşir. |
Kademe İlerlemesinin Durdurulması | Yüksek Disiplin Kurulu | 7 Gün | İtiraz kabul edilirse ceza kaldırılır veya hafifletilir. İtirazın reddi halinde ise ceza idari açıdan kesinleşir. |
Devlet Memurluğundan Çıkarma | İdari İtiraz Yolu Yoktur | Doğrudan İptal Davası Açılır. | Doğrudan İptal Davası Açılır. |
İptal Davası Açma Süreleri ve Yetkili Mahkeme
Disiplin cezaları, idari itiraz süreci sonucunda kesinleşmeden idari yargıda davaya konu edilemez.
- Kesinleşme Tarihi: İdari itiraz yolu olan cezalarda yani uyarma, kınama, aylıktan kesme, kademe ilerlemesinin durdurulması itirazın reddi kararının memura tebliği tarihinde kesinleşir. Devlet memurluğundan çıkarma cezasında ise kararın memura tebliği tarihinden itibaren kesinleşir.
- Dava Açma Süresi: Kesinleşen disiplin cezasına karşı, kararın tebliğini izleyen 60 gün içinde İdari Yargılama Usulü Kanunu’nun 7. Maddesi uyarınca iptal davası açılabilir.
- Yetkili ve Görevli Mahkeme: Tüm disiplin cezalarına karşı açılacak iptal davalarında İdare Mahkemeleri görevlidir. Yetkili mahkeme ise disiplin cezası veren kurumun bulunduğu yerdeki İdare Mahkemesidir.
Sonuç olarak verilen cezaların hukuka uygunluğu ve usul ekonomisine riayet edilip edilmediği, memurların sahip olduğu idari itiraz ve iptal davası haklarıyla denetlenmektedir. Özellikle keyfi ve hukuka aykırı nedenlerle verilen disiplin cezalarına karşı, 60 günlük dava açma süresine dikkat etmek gerekir.